Melancholia [8/10]

W doniesieniach z canneńskiej premiery „Melancholii” znajdziemy powtarzającą się informację, że po napisach końcowych na sali rozległo się buczenie, a oklaski – nieśmiałe i kurtuazyjne – milkły w odległych jej zakątkach. Nie pierwszy to raz, kiedy film Larsa von Triera zostaje odrzucony przez, bądź co bądź, śmietankę światowej krytyki filmowej. Dwa lata temu, gdy w Cannes pokazywał quasi-pornograficznego „Antychrysta”, jego film został doszczętnie wyśmiany, a podczas konferencji prasowej dziennikarze nie szczędzili mu złośliwości.

Sytuacja ta, dziś powtarzająca się za sprawą niefortunnej wypowiedzi o Hitlerze i wyrzucenia reżysera z tegorocznej edycji festiwalu, dowodzi, że w obliczu jego „kolejnych prowokacji” łatwo stracić cierpliwość.

Zwłaszcza, że powód, by profilaktycznie obwołać von Triera hochsztaplerem zawsze się znajdzie. Nieważne, że liryczna, pociągająca warstwa wizualna „Melancholii” stanowi – przynajmniej tak widzą to urażeni/zszokowani/przerażeni jego poprzednim filmem – przeprosiny za drastyczne sceny z „Antychrysta”.

Źródła odruchowej, wynikającej z podstawowych reakcji obronnych niechęci wobec jego dokonań należy szukać gdzie indziej. Nie w graficznej dosłowności – to kryjący się za nią (albo, jak w przypadku „Melancholii”, nie kryjący się w ogóle) światopogląd odstręcza.

Tak, jak w przypadku „Antychrysta”, tak tutaj reżyser nie skrywa swojego największego lęku: konfrontacji z ostatecznością, złem, bezcelowością życia i trawiącą go hipokryzją. Jego obawy przyjmują wymiar ekstremalny, ostateczny – już w pierwszej, niepozostawiającej najmniejszych złudzeń scenie obserwujemy, jak olbrzymia, kilkukrotnie większa planeta zderza się z drobniutką Ziemią, rozbijając ją na atomy. Ratunku nie będzie, z tego koszmaru się nie obudzimy.

Sam film dzieli się na dwie odrębne, a jednak uzupełniające się części. W pierwszej poznajemy Justine (dojrzała, imponująca kreacja Kirsten Dunst), rozchwianą emocjonalnie kobietę, która swoim zachowaniem niszczy własne wesele. Bohaterką drugiej jest… Ha! Nie, jak sugeruje podtytuł, Claire (Charlotte Gainsbourg), jej dobrze usytuowana, szczęśliwa – przynajmniej na pozór – siostra, a zbaczająca ze swojej orbity i zagrażająca nam planeta Melancholia.

Można je – Justine i Melancholię – traktować jako jedność – są tak samo piękne, pociągające, destrukcyjne. Ich siła jest incydentalna, ale ostateczna.

Film von Triera, zbudowany na prostych kontrapunktach i dość jednoznacznym kluczu interpretacyjnym, jednocześnie pozostawia nam do zagospodarowania spory margines. Jak mierzyć się z apokalipsą (to pytanie nabiera pełnego znaczenia w ostatniej scenie)? W jej obliczu pozostajemy wszak bezsilni, bezbronni. Czekać? Czy należałoby wtedy – jak proponuje jedna z bohaterek – wypić lampkę wina, posłuchać IX symfonii Beethovena? Rzucić się do ucieczki? Ale dokąd, gdzie? Przecież tyle rzeczy wciąż jest do zrobienia, tyle słów do wypowiedzenia. Przynajmniej na pozór, zdaje się mówić von Trier, bo nasze własne konstelacje zdarzeń, nasze indywidualne wszechświaty nie mogą mierzyć się z tym, którego są ledwie częścią. Czy, przyjmując ten punkt widzenia, wszystkie nasze myśli i odruchy pozbawione są znaczenia?

„Melancholia”, zrealizowana na tę samą stylistyczną nutę, co „Antychryst”, jest wersją absolutną przedstawionej tam historii. To także rozpad, ale już nie czyjegoś ciała i umysłu, a życia, świadomości, całego jestestwa. Jeśli tam „kościołem Szatana” jest natura, tu jest nim cały znany nam świat, dziwnie poskręcany, konający. „Jesteśmy sami we wszechświecie” – pada w pewnym momencie z ekranu, co stanowi bardzo dobre, metaforyczne podsumowanie całości. Bo – jak się wydaje – nie o wizję zawieszonych gdzieś samotnie planet, pozbawionych życia, sensu, znaczenia, tutaj chodzi.

***

Tekst ukazał się także w Wirtualnej Polsce.